Symbolika Krzyży
Krzyż symbolizuje oś świata, cztery strony świata, cztery wieki świata, cztery dziedziny ducha; połączenie przeciwieństw, życie i nieśmiertelność, ducha i materię; wieczność; siłę stwórczą; męskiego stwórcę; fallusa; źródło użyźniających opadów; wieczne szczęście; potęgę; miłość seksualną; ptaka z rozpostartymi skrzydłami; człowieka z rozkrzyżowanymi ramionami; element boskości w ptaku i człowieku; amulet; ogień. Słońce; drabinę a. most do nieba; niebo; dziesięć (lat); kalectwo, podparcie; narzędzie męki i strachu, cierpienie, udrękę, karę, śmierć; mękę i śmierć Chrystusa, ukrzyżowanie, ofiarę, Jezusa Chrystusa, chrześcijaństwo; wieczną pamięć; niepiśmienność, podpis; plus.
Krzyż — mistyczny a. święty symbol rodem z odległej starożytności — Słońce, gwiazdozbiór Waga (Libra), cztery strony świata, oś ziemska, zenit—nadir, wschód— zachód, przód—tył, półoc—południe, lewy—prawy; przeciwieństwo ouroborosa (smoka gryzącego własny ogon), reprezentującego przedwieczny Chaos, dynamizm poprzedzający utworzenie uporządkowanego Kosmosu.
Krzyż — talizman używany w magii sympatycznej do wzbudzenia urodzajności gleby a. noszony dla odpędzania demonów (dzięki swemu podobieństwu do miecza) i innych potęg nadnaturalnych (np. w chrześcijaństwie diabła), oraz odczyniania uroków i zaklęć.
Krzyż u Asyryjczyków (i Celtów) — siła stwórcza; wieczność; Słońce.
Krzyż wpisany w koło, u ludów azjatyckich i Germanów — Słońce, okrągły rok; zasada twórcza; zdrowie i życie; w tradycji chrzęść. — światło i zbawienie świata.
Swastyka, gammadion (cztery greckie litery G połączone podstawami), krzyż grecki o czterech promieniach załamanych w połowie w tym samym obrotowym kierunku — pradawny na obu półkulach symbol dobrobytu i szczęścia (sanskr. swastika 'wiodący do dobrobytu', od su 'dobrze' i asti 'on jest'), ognia. Słońca; w Skandynawii — młot boga Thora.
Krzyż w kształcie litery T (gr. tau), tac. crux commissa 'złączony', crux patibulata (od patibulum 'szubienica'), prastary symbol mistyczny, oznaczający zapewne fallusa, Słońce, potęgę promieni słonecznych, środek świata; u Izraelczyków prawdop. atrybut oczekiwanego Mesjasza i eschatologiczny talizman ochronny; zwany też krzyżem św. Antoniego. W starożytnej Grecji — potęga, miłość, wieczne szczęście; krzyż tau umieszczano na piersi „nowo narodzonych", tj. wtajemniczanych w misteria eleuzyńskie i dionizyjskie; kandydatom do grona wtajemniczonych w kulcie Mitry tatuowano krzyż tau na czole. Krzyż tau z uchwytem pośrodku na górze (łac. crux ansata od ansa 'rękojeść; ucho'), ANKH 'klucz życia', atrybut bogów staroż. Egiptu — Słońce, życie przyszłe, życie i śmierć, klucz do boskiej wiedzy i przeznaczenia, nieśmiertelność. Niebo i Ziemia, połączenie przeciwieństw, kobieta i mężczyzna, człowiek, siła i mądrość.
Krzyż w kształcie litery X (łac. crux de-cussata kształtu rzymskiej cyfry X 'dziesięć') znajdowany na starożytnych monetach i stelach — połączenie Górnego i Dolnego Świata, doskonałość; liczba dziesięć; klepsydra do mierzenia czasu; zwany też krzyżem św. Andrzeja.
Krzyż grecki (łac. crux guadrata) o czterech równych promieniach, znajdowany na starożytnych monetach, medalach, pomnikach, ceramice asyryjskiej, fenickiej, egipskiej, perskiej, etruskiej — wieczność, potęga twórcza; ogień (dwa drewna do rozniecania ognia przez pocieranie); spółkowanie, płodność; życie przyszłe, atrybut bóstw wodnych.
Krzyż — nieśmiertelność, wieczna pamięć; śmierć, kara, ofiara. Stawiano krzyże na rozstajnych drogach i na placach, aby upamiętnić bitwy i inne znaczące wydarzenia. W wielu okolicach kondukt pogrzebowy nocował pod takim krzyżem-symbolem wiecznej pamięci o zmarłym a. gdy wyobrażał drzewo szubieniczne bóstwa urodzaju (świętego króla powieszonego po kastracji, który powinien zmartwychwstać, gdy zazielenia się na wiosnę liście drzewa). Rytuał ten doprowadził do używania krzyża jako okrutnego i wymyślnego narzędzia powolnej męczarni i haniebnej śmierci dla kryminalistów i buntowników podłego urodzenia (barbarzyńców, niewolników) u Scytów, Asyryjczyków, Persów, Kartagińczyków, a po l. wojnie punickiej u Rzymian w stosunku do obcych (nie-Rzymian) i niewolników, aż do IV w. n.e. włącznie.
Crux łac. 'krzyż, szubienica; męczarnia, tortura; nieszczęście, zmartwienie, bieda', stąd krzyż — cierpienie, udręka, zmartwienie. Mieć z kimś krzyż pański, znosić od kogoś krzyż pański — mieć z czyjegoś powodu troski, kłopoty, udrękę. Przysłowie: Każdy swój krzyż dźwiga. „A kto nie dźwiga krzyża swego i nie idzie za mną, nie może być uczniem moim" (Ew. wg Łukasza 14, 27; por. Ew. wg Mat. 10,38).
Krzyż — chrześcijaństwo, ukrzyżowanie Chrystusa, Jego męka i śmierć, wiara chrzęścijańska, Jezus Chrystus jako syn boży; boska mądrość; Wielkanoc; miłość, zbawienie, ofiara, odkupienie ludzkości, służba; zwycięstwo; Słowo; brzemię, niepowodzenie, męczeństwo, tragedia. Wcześni chrześcijanie, przed V wiekiem n.e., nie wyobrażali realistycznie Jezusa na krzyżu, gdyż odpychała ich sromotność tej okrutnej kary i powszechne obrzydzenie i pogarda w stosunku do ukrzyżowanych. „Sam wyraz krzyż powinien być daleko (nomen ipsum crucis absit) nie tylko od ciała obywatela rzymskiego, ale także od jego myśli, oczu i uszu. Bo nie tylko stosowanie tej kary śmierci (.,.), ale nawet napomknienie o niej niegodne jest obywatela rzymskiego i człowieka wolnego". (W obronie C. Rabiriusa 5,16 Cicerona). Gdy cesarz Konstantyn Wielki tę karę zniósł, musiało jeszcze minąć trzy a. cztery pokolenia, aby stopniowo zapomniano o jej charakterze. Krzyż Męki Pańskiej był, wg legendy, sporządzony z czterech rodzajów drewna: cedrowego, cyprysowego, oliwkowego i palmowego, co wyobrażać miało cztery części świata. Krzyż a. znak krzyża odgrywa znaczną rolę przy chrzcie, konfirmacji itd. Krzyż zastąpił metalową figurkę koguta na wieżach kościelnych, w którą często trafiały pioruny; krzyż uważano za skuteczniejszy piorunochron.
Krzyż łaciński (łac. crux immissa 'spuszczony') o wydłużonej dolnej części słupa — ukrzyżowanie Chrystusa.
Krzyż atrybutem świętych, męczenników, proroków itd., np.: ze zwojem — proroka Jeremiasza; trzcinowy — Jana Chrzciciela; z piłą — apostoła Szymona; krzyż X — apostoła Andrzeja; długa laska zakończona krzyżem — apostoła Filipa; z narzędziami Męki — Bernarda; ukwiecony krzyż — Antoniego Padewskiego; z kielichem — Bonawentury; z lilią — Katarzyny ze Sieny; z monstrancją — Klary; z palmą męczeństwa — Małgorzaty z Antiochii; krzyż na granatowcu — Jana Bożego; krzyż łaciński — Wawrzyńca; łaciński odwrócony — apostoła Piotra. Niekiedy krzyż bywał atrybutem sybilli kimeryjskiej, frygijskiej i hellesponckiej.
Krzyż w przedchrześcijańskiej Skandynawii — znak graniczny posiadłości; znak pamięci na grobach władców i bohaterów.
Krzyż ognisty — st.skandynawskie i szkockie wezwanie na naradę wojenną. Namiastka ofiary z ludzi składanej dawniej bogom urodzaju. W XIX i XX w. w USA symbol Ku Klux Klanu (dwóch tajnych organizacji terrorystycznych) — hasło do pogromu Murzynów, cudzoziemców itd.; bezprawie, szowinizm, rasizm.
Krzyż — kalectwo; podparcie. Od podobieństwa do kształtu kuli dla chromego, kulawego.
Krzyż w śrdw. — odwrócenie rajskiego Drzewa Życia, oś świata; most a. drabina do Boga, połączenie Ziemi z niebem, złączenie przeciwieństw, zasady duchowej z zasadą świata zjawisk. Stąd w alegoriach śrdw. krzyż bywał przedstawiany w kształcie litery Y lub jako rosnące drzewo z korą, sękami, a nawet gałęziami.
Krzyż na kuli — cesarstwo, królestwo, władza; jabłko — jedno z insygniów królewskich, emblemat Słońca, Ziemi; zasada męska i żeńska.
Krzyż — amulet; plus; podpis; niepiśmienność. Władcy i arystokraci nie umiejący się podpisać stawiali na znak szczęścia krzyżyk na dokumentach; jako amulet szczęścia zaczął również oznaczać plus (dodać).
Krzyżowcy — rycerze europejscy biorący udział w krucjatach, wojennych wyprawach krzyżowych, przedsiębranych między XI a XIV w. w celu odebrania Ziemi Świętej z rąk niewiernych (Saracenów). Nazwa od krzyży rozdawanych na synodzie w Clermont, na którym papież Urban II ogłosił w r. 1095 pierwszą krucjatę.
Krzyż, kotwica i serce — wiara, nadzieja i miłosierdzie.
Krzyżacy — nm. zakon rycerski pod wezwaniem NMP, osiadły w XIII w. na ziemiach polskich, noszący na białych płaszczach czarne krzyże.
Krzyż z podkową — zasada męska i żeńska; talizman szczęścia.
Krzyż (dwie laski skrzyżowane pod kątem prostym) — impresa Piera de Medici (1471— 1503) z mottem: In midi teneras exwit medullas łac. 'w młodości (miłość) pali aż do szpiku kości'.
Krzyż komentatora (łac. crux interpretum) — trudne do wyjaśnienia miejsce tekstu.
Leżeć krzyżem — twarzą do ziemi, z rozkrzyżowanymi ramionami.
Skrzyżować szpady (z kimś) — walczyć z nim na białą broń; przen. wdać się w spór, zatarg; dysputę, polemikę.
Krzyżowa sztuka — dawny polski sposób walki na szable (jakoby od krzyżujących się cięć).
Krzyżowy ogień — ostrzał z wielu stron; krzyżowy ogień pytań — na przesłuchaniu — zasypywanie przesłuchiwanego gradem pytań, aby mu utrudnić mijanie się z prawdą.
Krzyż(e) — dolna część kręgosłupa. Przysłowie: Niedźwiedź, acz właśnie, to w krzyżach trzaśnie.
Krzyżyk — 10 lat. Rozpocząć szósty krzyżyk — skończyć 50 lat. Nazwa od rzymskiej dziesiątki: X. Przysłowie: Nie popisuj się przed nikim z przybywającym krzyżykiem, tj. nie chwal się swym wiekiem.
Krzyż — odznaczenie, order, odznaka, zawierające motyw krzyża.
Krzyżyk na czymś postawić (a. położyć) — zrezygnować z czegoś, nie brać więcej w rachubę, uznać za stracone.
Dać komuś krzyżyk na drogę — pożegnać go z ochotą, rozstać się z nim z ulgą; odprawić z niczym a. z wymówką.
Krzyż (Południa) (Crux) — gwiazdozbiór nieba płd., w Polsce niewidoczny. W marzeniu sennym: szczęście; traf; triumf.
Władysław Kopaliński