Symbolika księżyca
Księżyc jest symbolem tajemnych, zakrytych stron Natury; zasady męskiej i żeńskiej; miłości; bezczynności; płodnej pasywności; okresowego stwarzania i odtwarzania, macicy; macierzyństwa, opieki, szlachetności; stałości i niestałości, zmienności, niezdecydowania; intuicji, duszy, obłędu, szaleństwa, buntu; zła; śmierci; płynów; pamięci i dziedziczenia cech; wyobraźni, natchnienia poetyckiego, wrażliwości, nieświadomości, magii; Kościoła, Synagogi, Matki Boskiej, nieba. Uchodził za pośrednika między niezmiennym Kosmosem a zmiennym życiem ziemskim, za pramaterię kształtowaną przez blask Słońca; jego bierność (otrzymuje światło od Słońca) łączy się z liczbą 2 i z zasadą żeńską; związany jest z wodą (tak jak Słońce z ogniem). Uważany był za szafarza deszczu, dlatego m.in. wiązano Księżyc z wodą, kąpielą (np. mit o Artemidzie i Akteonie), wcześnie dostrzeżono jego związek z pływami morskimi; służył jako miara czasu i przepowiednia pogody; uchodził za opiekuna zakochanych, sprawcę lekkiego porodu (zwłaszcza w okresie pełni), siedzibę zmarłych.
Zob. Mleko, Słońce (zaćmienia). Zając.
Księżyc jako miesięczna i tygodniowa miara czasu miał w bliskowschodniej mitologii i folklorze większe znaczenie niż Słońce, wyznaczające pory dnia i roku. Stale i w jednakowy sposób zmieniając swą postać Księżyc stanowi nie tylko obiektywną miarę czasu, ale też wiąże się z różnymi rytmami życia ludzkiego (regularność kobiet) i natury (pływy mórz), a zatem sam sprawia wrażenie żyjącego, z wyjątkiem okresu „śmierci", tj. nieobecności na niebie przez trzy dni w miesiącu . Te trzy dni uważano za niebezpieczne: w tym czasie Księżyc pożerany jest przez wrogiego potwora, który go następnie wyrzyguje, albo zabijany jest przez jakieś niebiańskie istoty, a potem ożywiany, lub też, wyzuty z sił, karmiony jest mocą żywotną przez małżonka-Słońce; w okresie tym ludzie, w miarę możności, nie zabierali się do nich przedsięwzięć. Biblia mówi: „Uczyniłeś księżyc, aby pory oznaczał" (Psalm 103 19); potomstwo Dawida „będzie trwać na wieki, a stolica jego jak (...) księżyc utwierdzony na wieczność, a świadek na niebie wierny" (Psalm 88 38).
Fazy Księżyca tłumaczono często jako przybytek i utrata wagi albo jako ciążę i poród; widzi się w nich niekiedy dzieciństwo, wiek dojrzały i śmierć, a potem zmartwychwstanie starego lub narodziny nowego Księżyca. Niektórzy próbują uczestniczyć w tych odmianach na zasadzie magii naśladowczej; w okolicach Salzburga w Austrii dziewczęta o zbyt małych piersiach wystawiają je na światło pełni Księżyca; inni znów usiłują zmniejszyć guzy i opuchliny obnażając je w blasku ostatniej kwadry.
Plamy na Księżycu uważane były nieraz za blizny po walce z potworami, ale najczęściej widziano w nich postać ludzką: człowieka opisanego w Biblii (Num. 15, 32—3), który w puszczy zbierał drwa w dzień sobotni, za co Bóg kazał go ukamienować („zabito go kamieniami i umarł jak Pan Bóg przykazał"), starą babę z koszem na plecach lub tkającą, albo zajętą przędzeniem; w czasach antycznych rozpoznawano tam Endymiona, w średniowieczu — Judasza lub Kaina z wiązką cierni, w Polsce pana Twardowskiego. Ze zwierząt widywanych na Księżycu najpopularniejszy był królik. Pierwszych autentycznych ludzi na Księżycu można było zobaczyć tylko na ekranie telewizora.
W tradycji żydowskiej Księżyc, ciągle odmieniający się w wędrówce po nieboskłonie, uważano za emblemat ludu izraelskiego, żydowskiego koczownika na pustyni, Adama i Kaina jako pierwszych wędrowców (Gen. 3,24; 4,14), Abrama opuszczającego ojczysty Haran na rozkaz nowego Boga (Gen. 12,1), Żyda Wiecznego Tułacza, diaspory (rozproszenia wśród innych narodów).
Księżyc ściśle wiąże się z nocą: „Księżyc okiem nocy" (7 przeciw Tebom 390 Ajschylosa); z macierzyńską opieką nad nocnym snem dziecka, podświadomością i dwuwykładnością, gdyż jest zarazem opiekuńczy i groźny; bladość jego blasku ukazuje tylko mgliste zarysy rzeczy, dlatego łączy się z wyobraźnią i fantazją. Jego fazy są prawzorem wszelkiego dualizmu.
Księżyc — oddalenie od spraw ziemskich i ludzkich. Czyś z księżyca spadł (że nie wiesz, co się dzieje)? „Strzec księżyc od wilków" (fr. Garder la lunę des loups, Rabelais I, 11; V, 22), tj. sprawiać sobie zbędne kłopoty, zadawać sobie wiele zbytecznego trudu. „Czy wzniosła Diana troszczy się, gdy psy na nią szczekają?" (przysłowie tac.). Musi się wspiąć na palce, kto chce dosięgnąć Księżyca.
Księżyc — martwota, wilgoć, zimno, ślepota. ,,Miesiąc krągły, samotny, patrzy, jak rybie oko, martwy, zimny, wilgotny" (Zaczarowane koło l Lucjana Rydla); ,,Świeci nam ślepy miesiąc, gdy słońce zachodzi" (Mądrość i rozkosz Daniela Naborowskiego).
Księżyc wiąże się z wodą, deszczem, płodnością kobiet, zwierząt, urodzajem, losem dusz po śmierci, obrzędami wtajemniczenia; jest miejscem przejścia od życia do śmierci i od śmierci do życia, bramą niebios i bramą piekła, Artemidą i Hekate, dlatego zapewne wiele związanych z nim bóstw było zarazem bóstwami pogrzebowymi i chtonicznymi. Uważano, że Księżyc oddziałuje na płyny ciała, krew żylną, menstruacyjną, „humory" ciała; ciecze przyrody; wzrost listowia, morskich małżów i raków; obłęd, zwłaszcza kobiet, szał ekstatyczny menad i bachantek; wyobraźnię, natchnienie poetyckie.
Księżyc jest opiekunem snu, marzeń sennych, tęsknot, uczuć, myśli: „Miesiąc, snów najwierniejszy druh, marzenia Paganini" (***Niebo jest słodkie..., 7—8, Leopolda Staffa). „Tęsknota, córka Księżyca — blada Księżycówna!" (Nieznana podróż Sindbada-Żeglarza 4,14—15 Bolesława Leśmiana). „Miesiączku, nie gaśnij! Rosa połyskuje, świecą myśli jaśniej, żywiej serce czuje" (Piosenka Stefana Witwickiego).
W marzeniu sennym: (pełnia) zwłoka; (l. kwadra) fałsz w domu; (we mgle) choroba; (blady) zmartwienie.
Księżyc był powszechnie przedmiotem kultu, ale, inaczej niż Słońcu i niebu, nie przypisywano mu szczególniejszej potęgi. W strefie międzyzwrotnikowej Księżyc jest najczęściej płci żeńskiej, podobnie jak w mitologii grecko - rzymskiej (Artemida-Diana-Hekate-Febe, łowczyni, królowa zwierząt, utożsamiana z Książycem-Seleną-Luną, gdy jej brata-bliźniaka Apollina zidentyfikowano ze Słońcem-Heliosem). Nieliczni męscy bogowie Księżyca to egipski Ah, później Chonsu, babiloński SinNanna, semicki bóg Szahar. Również dla ostatków niektórych dawnych ludów łowieckich jest on istotą męską, np. dla Buszmenów afrykańskich, krajowców australijskich, Pigmejów zairskich, Andamanów, Indian Chaco. W wielu mitach jest siostrą, żoną albo kochanką Słońca.
Księżyc pojmowany był niekiedy, zwłaszcza przez starożytnych Egipcjan i Greków, jako siedziba dusz zmarłych zacnych ludzi, a przez gnostyków jako statek wiozący dusze.
Księżyc — bożek miłości: „Jest chwila, kiedy ze srebrzystą tęczą wychodzi blady pierścionek Dyjanny (...); o takiej chwili, ach, dwa serca płaczą, jeśli coś mają przebaczyć — przebaczą" (W Szwajcarii 16,320—l, 325—6 Słowackiego). „Księżyc — Romeów, zbójców i pijanych bożek odwieczny" (Dziwna pieśń 7. Aleksandra Michaux).
Półksiężyc, sierp Księżyca — sen; grzech; godło islamu, Algierii, Komorów, Malezji, Malediwów, Mauretanii, Pakistanu, Singapuru, Tunezji, Turcji; atrybut dziewicy bogini Diany (Luny), symbol dziewiczości bogini Izydy (z dzieciątkiem Horusem) umieszczony pod jej stopami; przejęty przez sztukę chrześcijańską w wizerunkach Marii (z Jezusem na kolanach).
Księżyc w chrześcijaństwie — atrybut Kościoła odbijającego światło Chrystusowe; Synagogi jako przeciwieństwa Kościoła; boskości Jezusa na krzyżu.
Księżyc wiąże się z magią (zioła lecznicze zbierane przy jego blasku działają najskuteczniej), z duchami, czarami (promienie Księżyca są pożywieniem dla czarodziejek, udzielając im zarazem nieśmiertelności), z czystością płciową, z rozpustną miłością, ze śmiercią; zapowiadać ma katastrofy, zwłaszcza gdy czerwony i gdy towarzyszy mu deszcz meteorytów i zaćmienie Słońca: „Słońce obróci się w ciemność, a księżyc w krew zanim przyjdzie dzień Pański, wielki i straszny" (Joel 2,31; por. Apok. 6,12).
Limbus Księżyca to legendarna kraina księżycowa, gdzie przechowane jest wszystko, co zmarnowano na Ziemi: stracony czas, roztrwonione bogactwa, niedotrzymane przyrzeczenia, niewysłuchane modlitwy, daremne łzy, bezowocne próby, nie spełnione marzenia, płonne nadzieje, próżne chęci itp.
Księżyc wiąże się ze zwierzętami, które pojawiają się i znikają, jak ślimaki i żółwie, jak niedźwiedzie chowające się zimą w gawrach (barłogach), jak stworzenia nocne;
z przedmiotami odbijającymi światło (jak zwierciadło) albo zmieniającymi postać (jak wachlarz czy parawan), są to przedmioty służące głównie kobietom.
Księżyc w związku z sumieniem: „W gajach, gdzie księżyc przez drzewa oliwne przegląda blado jak słońce sumienia" (Beniowski 4, 505—6 Słowackiego).
Księżyc, mimo ograniczonej roli w religiach antycznych, ma wielkie znaczenie w dziedzinie przesądów. Według wierzeń ludowych zmiana fazy sprowadza deszcze wpływające ożywczo na roślinność, stąd dawny obyczaj siania w pierwszej, a zbierania plonów w ostatniej kwadrze, aby nie zakłócać rytmu natury. Ceniono wpływ Księżyca na tworzenie się rosy, mleka w piersiach matek, rośniecie pereł w muszlach, powstawanie kamieni drogocennych, przesileń w chorobach, dni pomyślne i feralne itd.
Nazwy Księżyca: gr. Selenie, tac. Luna, nie spokrewnione z sobą, znaczą obie 'błyszcząca' i są rodź. żeńskiego (Słońce zaś: HŹUos, Soi — rodź. męskiego), tak samo w głównych językach romańskich: po niemiecku der Mond — rodź. męski, die Sonne — rodź. żeński (wyjątkowo na niemieckim obszarze językowym istnieje wyobrażenie Księżyca jako starego mężczyzny); po polsku: ten Księżyc (to Słońce), po rosyjsku eta Luna (eto Sofnce).
Księżyc w alchemii: materia prima, zmienność, ulatnianie się, zasada żeńska; srebro.
Księżyc w astrologii: zasada żeńska, kobieta, niestałość, podatność na wpływy (odbicie światła słonecznego); woda oczyszczenia; psychika, marzenie senne, życie dziecięce, archaiczne, wegetatywne, artystyczne, życie prymitywu istniejącego w nas, ujawniającego się w wyobraźni, marzeniach, snach, przywidzeniach, majakach, chimerach.
Księżyc rządzi pamięcią, duszą, podświadomością, ,,humorem" zimna i wilgoci, imaginacją, beztroską, grzechem, lenistwem, radością, czystością, apatią, niepokojem; znakiem Raka, poniedziałkiem (Lunae dies), srebrem, opalem, perłą, białym kolorem, podróżami; wodorostami, ogórkiem, melonem, dynią, poziomkami, piwonią, rzeżuchą wodną, grążelem, pierwiosnkiem, fiołkiem, tymiankiem, makiem, szczawiem. Budziciel i pasterz gwiazd; puchar zawierający ambrozję lub miód pity przez bogów; oko bóstwa. Babiloński bóg Księżyca, Sin-Nanna, rządził biegiem życia ludzkiego i opiekował się handlem; kartagińskiej bogini Księżyca i nieba, Tanit, utożsamianej z Asztarte, składano ofiary z dzieci.
Władysław Kopaliński