SYMBOLIKA KOZŁA
KOZA (Kozioł, Cap)
Koza i kozioł są symbolami ofiary; błyskawicy i pioruna; rui, płodności; grzechu; towarzyskości; zręczności, ruchliwości; wolności; czarów; głupoty; skąpstwa; biedy;
zimy.
Cap jest symbolem potencji męskiej, chuci, siły witalnej, uporu, prokreacyjnej potęgi Słońca; ognia; Szatana, potępienia; smrodu.
Cap, zwierzę słoneczne, jest, zwłaszcza w Indiach, symbolem ognia tworzącego świat, rodzącego nowe, święte życie; poświęcone Agni, indoaryjskiemu bogu ognia, ognia ofiarnego i ogniska domowego, bogini śmierci Kali i bogu Warunie.
Koza, może dlatego, że jej nazwa sanskr. oznacza też 'nie narodzoną', jest w Indiach symbolem prakriti (pramaterii), Pramatki, o trzech barwach: czerwonej, białej i czarnej.
Kozioł poświęcony był babilońskiemu bogu Mardukowi, sumeryjskiemu Ninurcie, mezopotamskiemu Tammuzowi, babilońsko-asyryjskiej bogini miłości i płodności natury Isztar. Hierodulom (dosf. gr. 'świętym niewolnicom'), tj. prostytutkom należącym do świątyń Isztar i wielu świątyń Afrodyty (np. w Koryncie, na sycylijskiej górze Eryks, dziś S. Giuliano). płacono w naturze koźlątkiem. Koza kończąca się rybim ogonem lub laska z głową kozy była emblematem starobabilońskiego boga Ea, a jego świętym zwierzęciem — koziorożec.
Kozioł ofiarny. Aaron „dwa kozły postawi przed Panem (...), jeden dla Pana, drugi dla Azazela (prawdop, złego ducha pustyni)". Ten drugi, obarczony grzechami całego zgromadzenia, wypuszczony będzie na pustynię; pierwszego zaś zabije się na ofiarę Bogu, a krew jego oczyści świątynię od nieczystości synów Izraela, od ich przestępstw i grzechów (Lev. 16). Kozioł ofiarny w przenośni to człowiek obciążony cudzymi grzechami, oskarżony za nie i potępiony.
W starożytności na Bliskim Wschodzie pasterze pasali zazwyczaj owce i kozy razem, a wieczorem rozdzielali stada, aby zapędzić je do osobnych zagród. Stało się to symbolem oddzielenia w Dniu Sądu zła od dobra, zbawionych od potępionych. Wcieleniem tych ostatnich byt właśnie demoniczny, śmierdzący cap. „I zgromadzą się przed Synem Człowieczym wszystkie narody, i odłączy jednych od drugich, jak pasterz odłącza owce od kozłów. I postawi owce (tj. błogosławionych) po prawicy swojej, a kozły po lewicy" (Ew. wg Mat. 25, 31).
Przysłowie: Z kozła stał się owcą (tzn. z hultaja przyzwoitym człowiekiem).
Kozioł zwierzęciem ofiarnym Dionizosa. Śpiewy i tańce religijne towarzyszące ofiarom z kozłów ku czci boga wina i płodnych sil natury (przy czym niekiedy sam bóg stawał się kozłem, jak to uczynił, gdy Tyfon zaatakował bogów olimpijskich) stały się prawdop. zaczątkiem sztuki teatralnej; gr. tragoidia 'tragedia' znaczy Dos.'pieśń kozła' od tragos 'kozioł' i Bidę 'pieśń, oda'. W czasie orgii dionizyjskich bachantki rozdzierały żywe koźlęta i przyodziewały się w skóry koźle (symbol chuci).
Kozioł poświęcony był Afrodycie jako zwierzę płodne i ogniste, stąd stał się wyobrażeniem rozpusty i lubieżności. ,,Wtedy kozioł rozpustny i owieczka złożone będą burzom w ofierze" (Epody 10, 23—24 Horacego). Rzeźba Skopasa przedstawiała Afrodytę jadącą wierzchem na koźle; cap był również wierzchowcem Dionizosa i Pana. Podobnie jak w Pieśni nad pieśniami lis niszczy winnicę symbolizującą Oblubienicę, tak u Owidiusza (Fasti l, 353) cap pustoszy winnicę wyobrażającą kobietę.
Koza była też zwierzęciem Hery i Hermesa.
Koza w mitologii greckiej — błyskawica. Podwójna gwiazda Koza (Capeila), najjaśniejsza w konstelacji Woźnicy, zapowiada burze i deszcze; jest to przeniesiona przez Zeusa między gwiazdy koza (lub nimfa Amaltea), która go karmiła, gdy byt niemowlęciem, a także Asklepiosa; zob. Róg.
Koza skiryjska (z wyspy Skiros na M. Egejskim) — mleczna, lecz krnąbrna; przen. człowiek pracowity, zdolny, ale choleryk, impetyk, kłótnik.
U Rzymian koza uchodziła za związaną z piorunem, dlatego chronili się przed nim nosząc cikcium (grubą, szorstką tkaninę z koziej wełny); z tegoż powodu tabernaculum w świątyni jerozolimskiej pokryte było materią z koziej wełny (Jahwe objawił się Mojżeszowi wśród grzmotów i błyskawic). Według Pliniusza (Historia naturalna 28, 41) żelazo hartuje się najlepiej we krwi kozia.
Koza była poświęcona skandynawskiemu bogu piorunów Thorowi i św. Anskarowi, apostołowi i patronowi Skandynawii. Koza Heidrin żywi się liśćmi jesionu Igdrasil; wydojony z niej miód pitny służy jako napój wojownikom Odyna w Walhalli.
Koza — głupota. Tak długo ziemię kopytkiem drapała, aż nóż na własne gardło koza wykopała (ze śrdw. bajki fr.). Cap się zamyślił, pewnie głupstwo zrobi. Głupi jak cap. Znać się na czymś tyle co koza na pieprzu. Dotyczy to wszakże tylko kozy nizinnej: górska koza lub kozica jest wcieleniem dalekowzroczności, przewidywania i popisowej zręczności skoku.
Cap — smród. Śmierdzieć jak cap (w nm. poemacie Młodszy Titurel Albrechta z ok. 1272).
Parszywa koza — zarozumiałość. Przysłowie arab.: Parszywa koza pije tylko u źródła strumienia.
Złota koza w folklorze europejskim — strażniczka skarbów w podziemiach ruin zamkowych.
Cap w śrdw. — diabeł o koźlich rogach i kopytach (przejęty z antycznych wizerunków satyrów, sylenów. Fauna, Pana itd.), gospodarz sabatów czarownic, z którymi ucztuje, bawi się i uprawia rozpustę jako ucieleśnienie chuci, zwierzę odrażające, cuchnące, pełne nieprawości, potępione. Ale już w Biblii (Lev. 17, 7) demony i diabły pustynne nazwano „kosmatymi kozłami". Średniowieczne wyobrażenie Chuci (Voluptas) i Rozpusty (Luxuria) w postaci nagiej kobiety jadącej na koźle. Przysłowia: Koza, diabeł — to jedno. Ma kozła w oczach — wg pojęć ludu w źrenicach czarownic odbijał się nie człowiek patrzący, ale diabeł w postaci kozła. Djali, wierna kózka, przyjaciółka i współtanecznica tajemniczej Cyganki Esmeraldy z powieści Katedra Marii Panny w Paryżu Victora Hugo.
Koza — bieda. Przysłowie: Koza to krowa biedaka.
Koza — zima, grudzień, minojski bożek schyłku roku, przeciwieństwo barana, bożka początku roku.
Kozioł — upór. Przysłowie: Uparty jak kozioł.
Kozioł — żarłoczność. Przysłowie: Zrobić kozła ogrodnikiem, tj. postąpić głupio.
Koza — dobry słuch, u staroż. Egipcjan i Żydów.
Koziorożec (Capricornus), gwiazdozbiór nieba płn., w Polsce widzialny latem, znak zodiaku.
Kozioł Morski, pochodzenia babilońskiego, z głową kozła i ogonem ryby (utożsamiany niekiedy z Amalteą, zob. wyżej, a. z bogiem Panem) — prostota, trzeźwość, skromność, cierpliwość, upór, ostrożność, pilność, poczucie obowiązku, umiejętność spełniania zamysłów. Podlega planecie Saturn. Impresa Cosima de'Medici (1519—70), wielkiego księcia Toskanii, upamiętnienie zwycięstwa odniesionego pod tym znakiem.
W heraldyce: rycerz zwyciężający środkami polityki i dyplomacji bardziej niż orężem.
W marzeniu sennym: (czarna koza) niestałość w miłości; (biała) zmartwienie.
Wiek człowieka — młodzieniec dwudziestoletni.
Czterorożna koza — atrybut proroka Daniela.
Jednorożna koza — atrybut Aleksandra Wielkiego.
.Kozia sierść — rzecz mało warta. O kozią sierść (łac. de lana caprina) się spierać — o głupstwa, bagatele. Jak z kozia, tj. ni mleka, ni wełny.
Władysław Kopaliński