Przypuszcza się, że założyciel religii mógł żyć zarówno w XIV jak i w VI wieku p.n.e. Niektórzy badacze uważają nawet, że nigdy nie istniał i jest tylko postacią legendarną. Wiadomo o nim, że pochodził z rodziny hodowców koni we wschodnim Iranie. Był biedny. W młodości przeżył doświadczenie religijne i odtąd stał się prorokiem dobrego boga Ahura Mazdy (dosłownie imię to oznacza "Pan Mądrości"). Jego nowa nauka nie zawsze spotykała się z życzliwym przyjęciem. Uciekając przed wrogami, znalazł możnego opiekuna w osobie księcia Wisztaspy. Przez całe życie sławił Ahura Mazdę i skłaniał swoich słuchaczy do walki ze złym bogiem (Angra Mainju) i jego demonami. Zaratustra dożył - według tradycji - 77 lat i został zamordowany przez nieprzyjaciół swojego wyznania.
W wierzeniach religii dualistycznych występują dwaj przeciwstawni bogowie: jeden dobry, drugi zły. Bóg dobry łączony jest ze światłem, a zły, przeciwnie, z ciemnością. Często występują jako niezależni od siebie, choć bywa, że bóg zła jest zbuntowanym synem dobrego boga, walczącym z własnym ojcem. Dzieje świata w religiach dualistycznych zwykle dzielą się na trzy epoki:
1 - pierwotnego rozdzielenia królestw obu bogów,
2 - ataku złego boga na królestwo dobra,
3 - zwycięstwa dobra nad złem.
Wyznawcy religii dualistycznych oddają część tylko dobremu bogu i jego przodkom. Do religii dualistycznych można zaliczyć oprócz zoroastryzmu także wymarłą religię o zasięgu światowym - manicheizm.
Religia zaratustriańska początek swojej historii wiążę nierozerwalnie z królestwem perskim. Za panowania trzech pierwszych dynastii była jedną z kilku religii wyznawanych w państwie "króla królów". Okres świetności zoroastryzmu przypada dopiero na panowanie rodu Sasanidów (III - VII w n.e.). królowie tej dynastii chcieli dorównać znaczeniem i wielkością Dariuszowi I (żyjącemu na przełomie VI - V w p.n.e.), za którego panowania państwo perskie było najpotężniejsze w swej historii i sięgało od Morza Egejskiego na zachodzie aż po rzekę Indus na wschodzie. Jednym ze sposobów wzmacniania królestwa Sasanidów miało być wprowadzenie religii państwowej. To właśnie zoroastryzm znalazł się pod szczególną opieką państwa. Z czasem kapłani zaratustriańscy uzyskali duży wpływ na politykę królów perskich. W VII wieku najazd Arabów zniszczył królestwo Persów. Po podboju zaczęli oni wprowadzać w Iranie swoją religię - islam. Od tego momentu można mówić o schyłku religii zaratustrian.
Jednakże część wyznawców Ahura Mazdy (którego za panowania Sasanidów zaczęto nazywać Ormuzdem) mimo prześladowań pozostała wierna swojemu bogu: byli to przede wszystkim ludzie ubożsi. Liczba oficjalnych zaratustrian zmniejszyła się. Spychani na nieurodzajne pustynne tereny, zostali zmuszeni do opanowania sztuki uprawy roli i ogrodów, w czym osiągnęli prawdziwe mistrzostwo. Pod nazwą garbów stali się znani jako doskonali ogrodnicy. Natomiast warstwy wykształcone i arystokracja przyjęły islam nie wyzbyły się jednak perskiego języka i kultury. Stał się on wkrótce językiem literackim kultury islamu, a mieszkańcy Iranu, do tej pory wyznają mniej popularną odmianę tej religii zwaną szyizmem. Ostatnim sposobem obrony "czcicieli ognia" (tak byli nazywani zaratustrianie z powodu czci oddawanej ogniowi) była emigracja. W X wieku mała wspólnota zaratustriańska przedostała się na zachodnie wybrzeże Indii i tu się osiedliła.
Według wierzeń Ahura Mazda jest otoczony przez siedmiu pomniejszych bogów, którzy opiekują się dobrymi rzeczami na świecie, harmonia, długowieczność, zdrowie, szczęście. Do świata Pana Mądrego należą też inni dobroczynni bogowie oraz anielskie istoty zwane frawaszi.
Angra Mainju również ma swoje bóstwa, lecz one są złe, szkodliwe i stanowią przeciwieństwa bóstw dobrych. To one wraz ze swym panem są odpowiedzialne za zło na świecie.
W czasach wcześniejszych zaraustrianie wierzyli, że bóg Angra Mainju pojawił się później od Ahura Mazdy i nie jest mu równy. Za panowania dynastii sasanidzkiej uznano, że obaj bogowie są sobie równi. Obecnie żyjący "czciciele ognia" twierdzą, że najważniejszym bogiem i stwórcą świata jest Ahura Mazda, natomiast Angra Mainju powstał wskutek złej myśli, która przytrafiła się Panu Mądremu.
W najpomyślniejszych dla zoroastryzmu czasie, tzn za panowania dynastii Sasanidów, podzielono historię świata na trzy epoki.
Pierwsza - gdy obaj bogowie, dobry i zły pozostają rozdzieleni, jednakże na skutek agresji Angra Mainju dochodzi do walki między tymi siłami.
Druga - w tym czasie zostają stworzeni pomniejsi bogowie, a także niebo, ziemia, rośliny, zwierzęta i człowiek. My żyjemy właśnie w tej epoce.
Trzecia - ostatni okres zapoczątkuje pojawienie się zbawiciela - Saoszjanta. Wówczas rozgorzeje ostateczna walka, wskutek której Angra Mainju i wszelkie zło zostanie zniszczone.
W drugim etapie rozwoju świata pojawia się pierwsza para ludzka: Maszja i Maszjana. Wiara zaratustriańska uznawała że, człowiek może wybierać między postępowaniem dobrym i złym, choć powinien wybierać przykład dobrego boga Ahura mazdy. Taka koncepcja nie jest wspólna dla wszystkich religii: można ją przypisać jeszcze chrześcijaństwu i manicheizmowi, lecz religii żydowskiej i islamowi, już nie. Po śmierci dusza ludzka miała odebrać zapłatę za swoje ziemskie postępowanie. Jeżeli zmarły był człowiekiem sprawiedliwym, pojawiała się obok jego duszy postać pięknej dziewczyny, jeżeli zaś niegodziwcem - stara jędza. Owe postaci z zaświatów prowadziły duszę przez most do raju, z tym że dusza grzesznika nigdy tam nie docierała, gdyż most robił się pod jej stopami coraz węższy i spadała w otchłań piekła. Przy końcu świata dusze połączą się ze swymi ciałami i dopiero wówczas zostanie wydany ostateczny wyrok. Sprawiedliwi zostaną oddzieleni rzeką ognia od występnych i żyć będą w swych nieśmiertelnych ciałach. Najbardziej znane obyczaje zaratustrian to kult ognia i wystawianie ciał zmarłych..
Kult ognia był na tyle charakterystyczny, że już za czasów p9erwszej perskiej dynastii Achmenidów zaratustrian nazywano "czcicielami ognia". Najpierw święty ogień był palony na ołtarzach stojących na wolnym powietrzu, następnie zaś we wnętrzu świątyń. Ogień, podobny przecież do słońca, ma symbolizować dobrego boga, a także siłę ożywiającą naturę.
Niezwykłe są zwyczaje pogrzebowe zaratustrian. We wszystkich wielkich religiach świata wyznawcy grzebią swoich zmarłych w ziemi (jak chrześcijanie, muzułmanie, żydzi) albo palą zwłoki (jak buddyści i hinduiści). Zwolennicy Ahura Mazdy składają natomiast zwłoki w tzw wieżach milczenia, czyli okrągłych budowlach otwartych od góry, aby sępy mogły dostać się do zmarłych i obedrzeć ich z ciała. gdy pozostają same kości, są wydobywane z wież milczenia i składane w ziemi. Ten rzadki sposób traktowania zmarłych wynika z wiary, że zwłoki jako nieczyste nie powinny kalać ognia i ziemi, a sępy stworzono po to, by pożreć ciała.
Dzisiaj najwięcej wyznawców zaratustryzmu żyje w Indiach. Ci potomkowie emigrantów z X wieku nazywają siebie parsami (od ich ojczyzny Iranu, czyli Persji), a ich liczba sięga około 70 tysięcy. Są to głównie ludzie wykształceni, mieszkający w mieście, odgrywający dużą rolę w polityce i interesach współczesnych Indii. W rodzinnym Iranie przetrwało do dziś około 25 tysięcy gabrów. Żyją na wsi i nie odgrywają w kraju większej roli. Obecnie na świecie żyje około 130 tysięcy zaratustrian.
"Awesta" - zbiór tekstów religijnych przypisywanych założycielowi irańskiej religii boga Ahura Mazdy - prorokowi Zoroastrowi. Zostały one spisane dopiero za panowania trzeciej perskiej dynastii Sasanidów. Księga zawiera święte pieśni, modlitwy i mity.
Zanim księga została spisana, jej teksty przekazywano ustnie z pokolenia na pokolenie zarówno przez kapłanów (kult publiczny), jak i w tradycji rodzinnej (modlitwa indywidualna). Podobnie było ze świętymi księgami innych religii. Według tradycji nauki proroka spisać miał jego zięć, uczeń i następca - Dżamasp. Ta legendarna "Awesta" składała się jakoby z 21 nasków (ksiąg), liczących 1000 rozdziałów. Z jej oryginału, napisanego złotym atramentem na wołowej skórze, sporządzono dwa oficjalne egzemplarze i przechowywano je w skarbcu władców pierwszej perskiej dynastii - Achmenidów (VI - IV w n.e.). Miały one zaginąć po podboju Iranu przez Aleksandra macedońskiego. Według tego samego podania rozproszone fragmenty świętych tekstów były następnie zbierane za panowania dynastii perskiej, Arsacydów (II w p.n.e. - III w n.e.), przez króla Walgasza, a później przez założyciela dynastii Sasanidów - Ardaszira I.
Tymczasem naukowcy doszli do wniosku, że święte teksty zoroastryzmu zostały spisane około tysiąca lat później, niż podaje tradycja - dopiero za panowania dynastii sasanidzkiej (najczęściej jako datę powstania pisanej wersji "Awesty" podaje się IV lub V wiek). W tym czasie nadarzyły się dwie sprzyjające okoliczności: zoroastryzm został uznany przez Sasanidów za religie państwową, a jej kapłani rozwiązali problem zapisu niejednolitego językowo (bo tworzonego przez tysiąclecie) tekstu "Awesty". Zapisano ją alfabetem awestyjskim liczącym 49 liter, utworzonym na podstawie istniejącego wówczas pisma perskiego, które składało się z 19 liter (pismo awestyjskie biegnie od strony prawej do lewej - podobnie jak w alfabecie arabskim i hebrajskim).
Kapłani dynastii sasanidzkiej kierowali się raczej zasadą włączania różnych ustnych tekstów do pisanej "Awesty" niż ich odrzucania. Przebiegało to więc inaczej niż w tym samym czasie w chrześcijaństwie. Tu pisma mówiące o działalności Jezusa Chrystusa i życiu pierwszych gmin chrześcijańskich zostały podzielone na kanoniczne i apokryficzne. Tylko te pierwsze uznano za objawione, święte i włączono do Nowego Testamentu.
Nie wiadomo, jak długo trwało scalanie wątków tradycji ustnej "Awesty" i ich zapisywania. Można sądzić, że zostało ukończone przed najazdem arabskim w VI wieku. "Awesta" spisana za czasów sasanidzkich, została skopiowana w czterech egzemplarzach i rozesłana do głównych kapłanów prowincji. Służyła więc wyłącznie celom oficjalnego kultu oraz studiom teologicznym. Świeccy wyznawcy zoroastryzmu nie odczuli mocniej tego wydarzenia. Podczas nabożeństw i modlitw używali nadal słów, które przekazywane były w ich rodzinach ustnie od pokoleń.
Według opinii naukowców zebrana i spisana w czasach sasanidzkich "Awesta" miała liczyć, 21 nasków, a do naszych czasów zachowała się zaledwie czwarta część tego zbioru, która we współczesnych wydaniach ma objętość porównywalną do biblii.
"Awestę" którą obecnie posługują się wspólnoty zoroastriańskie, można podzielić na Starszą i Młodsza. Jest to podział tak pod względem językowym jak i treściowym.
"Starsza Awesta"
"Starsza Awesta", zwana "Jasną", to zbiór w którego skład wchodzą "Gathy" . przedstawia naukę samego założyciela religii - Zoroastra,. Jej postacią centralną jest najwyższy, dobry bóg Ahura Mazda (Pan mądry) i jego pomocnicy Amesza Spentowie (Nieśmiertelni Dobroczyńcy), opiekujący się rzeczami dobrymi na tym świecie. Ta część "Awesty" została przekazana w języku perskim z połowy (co najmniej ) I tysiąclecia p.n.e. Zawiera modlitwy liturgiczne używane w zoroastryzmie. Spośród nich należy wymienić wyznanie wiary oraz modlitwę Aszem Wohlu. Jest ona bardzo popularna - kończy większość zoroastriańskich nabożeństw.
Wyznanie wiary zoroastrian. "Starsza Awesta" - "Jasna"
Odrzekam się być wyznawcą dewów, jestem wyznawcą Mazdy, zoroastriańczykiem, wrogiem dewów, wyznawcą Pana, chwalą nieśmiertelnych świętych, wyznaje nieśmiertelność świętych. Panu i mędrcowi przyrzekam wszystko dobre, łaskawemu, sprawiedliwemu, wspaniałemu, świetnemu, wszystko najlepsze [temu] od którego [ otrzymujemy] światło [na niebie, z którego światłami [ niebieskimi] łączą się przyjaciele [zbawienia]. Wybieram sobie świętą dobrą Armaiti, niechaj będzie przy mnie. Odrzekam się kradzieży i rabunku bydła, grabienia i niszczenia wsi mazdaistów.
Mieszkańcom domu życzę swobodnego życia, swobodnego mieszkania i zwierząt domowych, z którymi żyją na ziemi. Z należnym szacunkiem uroczyście przyrzekam przy święconej wodzie, co następuje:
Odtąd nie dopuszczę grabieży i niszczenia we wsiach wyznawców Mazdy ani nie będę nastawać na niczyje życie.
Uznaje się wyznawcą Mazdy, zoroastriańczyka, uroczyście to przyznając. Ślubuję uczciwie myśleć, uczciwie wypowiadać słowa, uczciwie spełniać czyny.
"Młodsza Awesta"
"Młodsza Awesta" (Chorda Awesta) obejmuje teksty, w których obok Ahura Mazdy czczone są także inne bóstwa (tzw. jazaty), istniejące w wierzeniach Irańczyków jeszcze przed religią Zoroastra. W skład jej wchodzą "Jaszty" i "Widewdat". Język tej części "Awesty" jest bliższy czasom, w którym została spisana.
" Gathy " (tę nazwę można przetłumaczyć jako " śpiewane strofy"), zawarte w 17 rozdziałach, liczą ogółem 248 strof. Są to wspaniałe hymny ułożone przez Zoroastra, wiernie przechowane przez jego społeczność. Prezentują one nie nauki, lecz natchnione wypowiedzi, poetycki zapis doświadczenia religijnego proroka. Wiele z nich jest adresowanych bezpośrednio do boga Ahura Mazdy. "Gathy" oddają myśli i uczucia proroka; mało jest tam informacji o jego życiu i ówczesnej rzeczywistości.
"Jaszty" to zbiór hymnów religijnych sławiących bóstwa poza Ahura Mazdą i Amesza Spentami - jazaty oraz inne duchy. Do hymnów tych kapłani włączyli fragmenty pieśni o bohaterach, starsze od "Awesty".
Jaszt 5. Opiewa np. bóstwo mitycznej rzeki, Aredwi Surę, Anahitę, przedstawione w postaci pięknej dziewczyny, uosabiające zapładniająca moc wód i wspomagające herosów w walce ze złem. W czasach sasanidzkich Anahita cieszyła się szczególnym kultem jako opiekunka dynastii królewskiej.
Z kolei jaszt 13. Zwraca się do frawaszi, duchów opiekuńczych rodów i plemion irańskich, przedstawianych także pod żeńską postacią. Duchy frawaszi to wojsko Ahury, które zstępuje raz do roku na ziemię na swe macierzyste tereny
Natomiast jaszt 19. Zawiera pochwałę i historię chwareny - aureoli, która otaczała bohaterów i świętych i obdarzała ich błogosławieństwem i prawem do panowania. Opuszczała królów, gdy popełnili występek. Ostatnimi posiadaczami tego nimbu są wg "Awesty" Zoroaster i jego opiekun, nawrócony przez proroka książę Wisztaspa. Przy końcu świata posiadaczem chwareny będzie zbawiciel - Saoszjant.
Jedyna cała księga "Awesty", która przetrwała do naszych czasów, to "Widewdat", czyli "Prawo przeciwko złym duchom". Nazwę tę zawdzięcza temu, że udziela wskazówek, jak uniknąć rytualnego skalania (następuje ono głównie przez zetknięcie ze zmarłym), i podaje sposoby religijnego oczyszczenia. Inną metodą obrony przed wysłannikami złego ducha Angra Mainju jest odmawianie strof świętych gath. Rozdział 19. Zawiera legendę o tym, jak Angra Mainju nakłaniał Zoroastra, by odstąpił od wiary i przyłączył się do niego. Obiecywał mu za to sławę i bogactwo. Prorok przepędził go jednak właśnie za pomocą modlitwy. "Widewdat" zawiera także stare podania o stworzeniu pierwszych krajów irańskich i o panowaniu mitycznego króla Jimy Chszaety (Dżamszida). Ta księga "Awesty", w przeciwieństwie do gath, zawiera mnóstwo szczegółów dotyczących realiów epoki i pozwala spojrzeć na życie zoroastriańskiej społeczności religijnej, na jej wiarę i obyczajowość.
Po najeździe arabskim na Iran dzieje "Awesty" są ściśle związane z niełatwymi losami zoroastrian, którzy w X wieku podzielili się na gwebrów (pozostali w Iranie) i parsów (wyemigrowali na zachodnie wybrzeże Indii).
W Iranie "Awesta" i inne księgi zoroastrian były kopiowane i tłumaczone na język średnioperski, zrozumiały dla tamtejszych wyznawców Ahura Mazdy. W Indiach zaś persowie tłumaczyli świętą księgę na sanskryt i gudżarati. Pierwszy drukowany fragment "Awesty" został wydany w Indiach w języku gudżarati w latach dwudziestych XIX wieku. Do Europy święta księga zoroastrian dotarła w XVII wieku, ale pierwszy przekład europejski (francuski) został sporządzony w roku 1771 z tekstów perskich. W połowie XIX wieku polski orientalista Ignacy Pietraszewski (1796 - 1869) dokonał wydania "Awesty" wraz z jej tłumaczeniem na język polski i francuski. Tłumacz, zamiast dbać o jego obiektywność, pragnął wykazać etniczną bliskość irańskiego ludu i narodu polskiego. Tak więc "Awesta" czeka na naukowy polski przekład i opracowanie.
